ابوذر انقلاب

ویژه نامه آیت الله طالقانی رحمه الله

عباس داوودیان فر

تهیه کننده : مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.

ص: 2

صراحت و شجاعت در گفتار و کردار23

عبادت27

جوان گرایی29

عشق به مردم29

توجه به ورزش33

اخلاق در خانه34

فصل چهارم: خدمات فرهنگی و اجتماعی36

1. تبلیغ36

2. تشکیل کانون اسلام و انتشار مجله دانش آموز36

3. کنفرانس های اسلامی37

4. هدایت کمک های مالی برای مردم فلسطین38

5. برپایی نماز جمعه38

فصل پنجم: مبارزات سیاسی40

1. اولین زندان40

2. ارتباط با آیت اللّه کاشانی41

3. طالقانی و نهضت ملی41

4. ارتباط با فداییان اسلام42

5. تأسیس نهضت آزادی44

6. دومین زندان45

7. پس از آزادی47

8. تبعید48

9. آخرین زندان48

10. راه پیمایی تاسوعا و عاشورا49

ص: 4

11. پس از پیروزی انقلاب50

12. حضور در مجلس خبرگان قانون اساسی50

فصل ششم: دیدار معشوق52

آگاهی از مرگ52

شادی هنگام شب مرگ53

وصیت نامه53

پیام های تسلیت53

فصل هفتم: طالقانی از نگاه دیگران56

حضرت امام خمینی رحمه الله:56

مقام معظم رهبری:56

حجت الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی:57

شهید دکتر سید محمدحسین بهشتی:57

شهید دکتر مصطفی چمران:57

زنده یاد دکتر علی شریعتی:58

شهید محمدعلی رجایی:58

فصل هشتم: دیدگاه ها و اندیشه ها60

باور قلبی به رهبری امام خمینی رحمه الله 60

مبارزه با امپریالیسم63

امر به معروف و نهی از منکر63

جهاد و شهادت64

زن در اجتماع65

عینیّت دین و سیاست66

وحدت حوزه و دانشگاه67

ص: 5

وحدت شیعه و سنی69

همکاری با گروه ها69

شورا71

مسأله فلسطین73

مسأله آزادی77

حکومت اسلامی78

فصل نهم: خاطره ها80

فروتنی80

شجاعت81

علاقه به فلسطین81

علاقه به امام81

نوید پیروزی82

نماز در امنیت82

دیدار از تخت جمشید83

اعتراض به طاغوت83

فال بینی عالمانه84

سفره رنگین84

دو پیرفرزانه85

همسر شهید85

ساده زیستی85

مکتب انسان سازی86

رعایت حق اسیر86

پافشاری در مبارزه87

ص: 6

خاطره ای از مقام معظم رهبری درباره آیت اللّه طالقانی88

شوق پیروزی89

پافشاری بر حقوق زنان89

شناسایی خط انحراف90

مبارزه آشکار90

بخش دوم92

برگزیده ادب فارسی92

اشعار94

چکامه فراق94

نستوهی ایمان96

ای پدر97

ای خفته در بهشت شهیدان98

گوهر تابان99

پیشوای دلیر99

مجاهد نستوه100

مجاهد دوران101

متن ادبی101

بخش سوم104

همراه با برنامه سازان104

پیشنهادهای کلی106

پیشنهادهای برنامه ای107

پرسش های مسابقه ای108

پرسش های مردمی109

پرسش های کارشناسی110

ص: 7

معرفی کتاب110

کتاب نامه112

ص: 8

ص: 9

ص: 10

سخنرانی های آتشینش «ابوذر زمان» نامید. از همین روست که دل ما به یاد او بهانه می گیرد و خاطراتش را در لابه لای نوشته ها و ناگفته ها می جوید. پس یادش را گرامی می داریم و مرامش را سرلوحه خود قرار می دهیم.

پژوهشگر ارجمند جناب آقای عباس داوودیان فر این پژوهش را با هدف تجلیل از شخصیت ارجمند آیت اللّه سید محمود طالقانی و الگوسازی از منش نیکوی ایشان به نگارش درآورده است. با سپاس از ایشان امید است که مورد استفاده برنامه سازان گرامی قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

آن در مبارزات سیاسی علیه رژیم شاه، شنوندگان را با ستم روزافزون جلاّدان شاه آشنا کرد. پس از آن نیز با عضویت در احزاب سیاسی، به مبارزات خود عینیت بخشید و تا آن جا پیش رفت که شاه در مورد او گفت: «پدرم گرفتار سیدحسن مدرس بود و من گرفتار سیدمحمود طالقانی».(1) افزون بر این، وی حلقه ارتباط دهنده و هماهنگ کننده مبارزان بود و از گسسته شدن زنجیره های مبارزه در کشور جلوگیری می کرد؛ زیرا او بزرگ ترین هدف این مبارزات را برکناری شاه و برقراری حکومتی اسلامی در ایران می دانست.

مرحوم طالقانی نه تنها در میدان مبارزات سیاسی، نمونه و الگو بود، بلکه در زندگی اجتماعی و خانوادگی نیز خود را به پیروی از سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیه السلام ملزم می دانست. ساده زیستی، مردم داری، نوع دوستی، خوش رفتاری به ویژه با خانواده، صراحت در گفتار، شجاعت، شکیبایی، علاقه به مردم، همراه بودن با آنان در تحمل درد و رنج ها و بسیاری از رفتارهای اخلاقی دیگر بیانگر این ادعاست. نکته مهم دیگری که در زندگی و پیشینه چهل ساله مبارزاتی او به چشم می خورد، ارادت خالصانه وی به امام خمینی رحمه الله و پیروی از فرمان های ایشان است تا آن جا که امام رحمه الله از طالقانی به عنوان برادر خویش یاد می کند.(2)

مرحوم طالقانی چهره ای مبارز بود که بنای اصلی مبارزه خود را در لوای بندگی حق و پیروی از دستورهای مذهب ناب تشیع پی ریزی کرده بود. وی با اعتقاد راسخ به اسلام، برای سربلندی آیین و میهن خود تلاش کرد و

ص: 4

عاشقانه به سوی معبود شتافت. یاد و نامش گرامی باد.

ص: 5

ص: 7

شرعی استفاده نمی کرد و تنها منبع گذران زندگی اش، ساعت سازی و درآمد اندکی از املاک پدری بود.(1) امام خمینی رحمه الله که در تعریف از شخصیّت ها همواره احتیاط می کرد، درباره شخصیت آن عالم بزرگوار فرموده است: «[ایشان ]در رأس پرهیزگاران بود».(2)

ایشان آقاسیدتقی، فرزند این عالم وارسته درباره شدّت تقوای ایشان می گوید: «از بس هر روز نان و پنیر و ماست می خوردیم، یک روز، دیگر طاقتم به سر آمد و گفتم: این همه پول در آن صندوق خانه است. کمی از آن پول ها را به من بدهید تا کمی کباب و میوه بخرم. پدرم با پرخاش به من گفت: این پول مال مردم [است]. امانت است نزد من».(3)

آن مرحوم از نظر فعالیت های سیاسی، دوست و یاور شهید مدرس بود و مبارزاتش بیش تر جنبه مذهبی داشت. کوشش وی نیز کمک به بینوایان و تشکیل جلسه های بحث و مناظره بود. گفته اند گروهی از یهودیان نزد وی آمده و درباره اسلام مناظره می کردند که یکی از آن ها به دست ایشان به دین اسلام مشرّف شد.(4) گفتنی است متن جلسه های بحث و مناظره ایشان با پیروان ادیان دیگر، به وسیله انجمن تبلیغات و مناظرات چاپ و پخش می شد.(5) وی سرانجام در سال 1310 ه . ش درگذشت. با وجودِ ممنوع بودن مراسم تشییع ایشان از سوی رضاخان، جمعیت انبوهی از مردم تهران در مراسم تشییع آن عالم ربّانی شرکت کردند.(6)

ص: 9

مطالعه یا نماز می دیدم. در آن زمان، میان هم دوره ای های ایشان مانند او خیلی کم بود. در آن جا من وقتی بعضی کاستی ها را می دیدم، بسیار ناراحت می شدم و از همه چیز می بریدم، ولی وقتی خلوص ایشان را می دیدم، در دیدگاهم تجدیدنظر می کردم».(1)

نقشه پیاده کردن دولت امیرالمؤمنینی علیه السلام مورد مذاکره قرار دادیم».(1) هم چنین ایشان به کمک های آیت اللّه طالقانی در گردآوری و تنظیم کتاب ها و جمله های نهج البلاغه اشاره کرده است.(2) آیت اللّه کمره ای در مقدمه کتاب نهج البلاغه یا دائرة المعارف علوی (چ 1324) درباره آقای طالقانی این گونه می نویسد: «از معاضدت فکری جناب علامه آقای سیدمحمود طالقانی که جز تقوا و خدمت در سریره ندارند، سپاس گزاریم».(3)

در نتیجه تلاش پی گیر و شبانه روزی در آموختن علم، ایشان بر اصول علمی و عقیدتی اسلام تسلط یافت. این احاطه علمی و عقیدتی به اندازه ای بود که وقتی یک هیأت دیپلماتیک از کوبا با آقای طالقانی دیدار می کند، گفت وگوهای درباره اسلام و مارکسیسم صورت می گیرد که وی یک ساعت درباره اسلام توضیح می دهد. در این گفت وگو، حضرت آیت اللّه طالقانی مبانی اعتقادی اسلام و اصول فلسفی و علمی توحید را برای میهمانان کوبایی تشریح می کند. به دنبال این گفت وگو، یکی از اعضای هیأت به آیت اللّه طالقانی می گوید:

«اگر اسلام این است که می گویید، پس زنده باد اسلام».(4)

بهره برده که نام بعضی از آن ها به قرار زیر است:

1. ملا سیدتقی اورازانی (ایشان) (نخستین معلم آقای طالقانی بوده او قرآن را به سید آموخته است)؛

2. شیخ کربلایی علی ورکشی؛

3. شیخ عبدالکریم حایری (پایه گذار حوزه علمیه قم)؛

4. آیت اللّه مرعشی (سید کتاب شرح لمعه به ویژه باب صلوة را از ایشان فرا گرفت).

5. ادیب تهرانی (آقای طالقانی مطول را نزد ایشان آموخت).

6. آقا سید محمد حجت؛

7. آیت اللّه اصفهانی؛

8. حاج شیخ محمد حسینی غروی (کمپانی)؛

9. آقا ضیاءالدین عراقی؛ (سید، درس خارج فقه را در نجف، از سه استاد یاده شده فرا گرفت).(1)

10. آیت اللّه شیخ محمدتقی خوانساری؛(2)

11. شیخ محمدتقی بافقی یزدی.(3)

جلسه ها به دلیل فضای حاکم در آن زمان، به صورت پنهانی برگزار می شد.(1) دکتر صاحب الزمانی در این باره می گوید: «صبح ها که آیت اللّه طالقانی به مدرسه سپهسالار می آمدند، همیشه روی یکی از سکوهای جلوی حجره یکی از طلبه ها رو به قبله می نشستند. چون آن جا درست محل رفت و آمد همه دانشجویان و اهل علم بود. جوان ها پروانه وار و مثل شمعی گرداگرد آیت اللّه طالقانی حلقه می زدند. از او می پرسیدند و به سخنان او گوش می دادند».(2)

او هیچ گاه به طور رسمی در هیچ یک از حوزه های علمیه تدریس نکرد. تدریس ایشان بیش تر همان سخن رانی ها و تفسیرهایی بود که از قرآن داشت. این جلسه های سخن رانی از سال 1328 ه . ش در مسجد هدایت متمرکز شد و این مسجد به محل درس ایشان تبدیل گردید. گفتنی است بزرگانی مانند: آیت اللّه شهید مطهری، شهید رجایی، شهید چمران و... خود را از شاگردان ایشان می دانسته اند.(3)

علیه السلام تبعید بود، به آیت اللّه طالقانی گفته بود: «به طلاب بگو بیندیشند! به فکر آینده باشند! در چنگال رضاخان باید مکتب را حفظ کرد».(1)

خود ایشان در مقدمه جلد اول پرتوی از قرآن می نویسد:

این کتاب هدایت که چون نیم قرن اول اسلام باید بر همه شئون نفسانی و اخلاقی و قضاوت و حکومت، حاکم باشد، یکسره از زندگی برکنار شده و در هیچ شأنی دخالت ندارد. کتابی که مسند دین و حاکم بر همه امور بوده [است]، مانند آثار عتیقه و کتاب وِرد، تنها جنبه تقدیس و تبرک یافته و از سرحد زندگی و حیات عمومی برکنار شده و در سرحد عالم اموات و تشریفات آمرزش قرار گرفته [است] و آهنگ آن اعلام مرگ است.(2)

همین نگرانی ها سبب شد تا ایشان در برگرداندن قرآن به جامعه بکوشد و عمل کردن به ارزش های واقعی قرآن را به مردم و به ویژه جوانان، گوشزد کند. دکتر محمدمهدی جعفری درباره تلاش ایشان در این زمینه می گوید: «... وی چهل سال پیاپی، در هر شرایطی به وسیله قرآن با مردم سخن گفت. قرآن را از گوشه کتاب خانه ها و مسجدها و از قرائت در مجالس ختم و قبرستان، به صحنه زندگی آورد و آن را به جوانان و دانش آموختگان و روشن فکران شناسانید و با رمیدگان از دین و قرآن دمساز کرد. او فرهنگ قرآنی را گسترش داد».(3) مقام معظم رهبری نیز در این باره می فرماید: «... او قرآن را از پنهانی حجره ها، به صحنه اجتماع آورد».(4)

1. تفسیر «پرتویی از قرآن» در شش جلد (تفسیر آغاز قرآن تا آخر سوره بقره در دو جلد؛ تفسیر سوره آل عمران در یک جلد؛ تفسیر جزء سی ام در دو جلد؛ تفسیر آیات نخست تا 26 سوره نساء و فرهنگ واژگان در جلد ششم)

ایشان در سال 1342 ه . ق در سلول انفرادی زندان قصر برای نخستین بار به گردآوری درس های تفسیر خود پرداخت. او درباره نگارش این تفسیر می نویسد: «اگر در مطالب این مقدمه و قسمتی از کتاب، اشتباه و لغزشی یافتید، [مرا ]معذورم بدارید؛ زیرا در مدتی نگارش یافته که به مدارک دسترسی ندارم و مانند زنده ای در قبر به سر می برم.

شرح این هجران و این خون جگر

این زمان بگذار تا وقت دگر»(1)

2. مقدمه، توضیح و تعلیقه بر کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملّة».

آیت اللّه نائینی در جریان انقلاب مشروطه، این کتاب را در تأیید مشروطه و بیان اصول سیاسی - اجتماعی اسلام و هدف کلی حکومت نوشت. این کتاب پس از شکست مشروطه و گذشت زمان به دست فراموشی سپرده شد تا این که در سال 1334، آیت اللّه طالقانی برای معرفی دیدگاه اسلام درباره حکومت، با تصحیح کتاب و افزودن مقدمه و پاورقی، دوباره آن را زنده کرد.

3. اسلام و مالکیت. ایشان این کتاب را علیه مارکسیسم و در زمان اوج فعالیت های مارکسیستی در ایران نوشت؛

4. ترجمه جلد اول کتاب امام علی بن ابی طالب، نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود؛

ص: 17

5. به سوی خدا می رویم (خاطراتی از سفر حج)؛

6. پرتویی از نهج البلاغه (توضیح و ترجمه بخشی از نهج البلاغه)؛

7. آینده بشریت از نظر مکتب ما؛

8. آزادی استبداد؛

9. آیه حجاب؛

10. مرجعیت و فتوا؛

11. درسی از قرآن؛

12. درس وحدت؛

13. گفتارهای رادیویی ایشان در سال 1325 و 1326؛

14. روزها و خطابه ها؛

15. خطبه های نماز جمعه؛

16. مقدمه ای بر انجیل برنا با (ترجمه سردار کابلی)؛

17. مقاله های منتشر شده در مجله های مختلف.(1)

ص: 18

ویژگی های عقیدتی و اخلاقی و روحی آیت اللّه طالقانی باید دانست که وی اهل قرآن بود. در قرآن غرق شده بود. پرورده مستقیم مکتب قرآن بود. او شاگرد برازنده مکتب قرآن، مفسر قرآن و معلم قرآن بود. او مجاهد بود و درس جهاد «فی سبیل اللّه » را در مکتب قرآن آموخته بود».(1)

تا انسان پیرو قرآن و دستورهای آن نباشد، نمی تواند تا این اندازه در پیشرفت اسلام تأثیرگذار باشد. ایشان در زمینه بهره گیری از قرآن می گفت: «از خصایص درک قرآنی که شاید کم تر بدان توجه داشته باشیم، این است که بعضی مسایل و حقایق قرآنی در ضمن حرکت برای انسان تعبیر می شود؛ نه با خزیدن به گوشه ای و به تفسیرها و بیان ها و اظهار نظرها روی آورد.»(2)

برخورد نمی کرد. تمام تلاشش این بود که طرف را آگاه سازد و با منطق درست به وی بفهماند که اشتباه می کند آن هم نه در قالب واژگان زشت و خوار کننده، بلکه با بها دادن و شخصیت دادن به انسانی که به یک سری مسایل توجه دارد. اگر این سعه صدر ایشان را در کنار روحیه آزادی خواهی و برداشت ویژه ای که از اسلام داشت، کنار هم بگذاریم، می بینیم ویژگی ای است که کم تر در دیگران دیده می شود».(1)

آقای طالقانی در طول مبارزات خویش، تهمت های زیادی را به جان خرید که اگر از موهبت سعه صدر برخوردار نبود، چه بسا از ادامه مبارزه دست می کشید. ایشان تمام این اهانت ها را تنها برای پیروزی انقلاب و پیشرفت اسلام تحمل می کرد.(2)

به امام حسین علیه السلام بود. یکی از هم بندهای ایشان در خاطره ای می گوید: «من نمی دانم عاشورا با طالقانی چه می کرد که از لحظه اول روز عاشورا حال آرامی نداشتند. با وجود مخالفت پلیس، به حیاط زندان آمده و بر سر و سینه زنان و بی تاب، نوحه می خواند و چنان این حرکت پر ضربه و باحال بود که بندیان دیگر از جمله چپی ها و بعضی بازماندگان شبکه نظامی که هم بند بودیم، پشت این دسته، اشک ریزان به راه می افتادند».(1)

ایشان بدون هیچ ملاحظه ای، همیشه محبت خویش را به خاندان پیامبر ابراز می داشت. احمدعلی بابایی درباره او می گوید: «او مثل خیلی ها که از ترس لطمه خوردن به چهره روشن فکری شان، هیچ روضه نمی خواندند، برایش این گونه ظاهرسازی ها و مردم فریبی ها و آقایی کردن ها هرگز مطرح نبود. هرگاه حالی می یافت، زمزمه شعری، عبارتی و روضه ای سر می داد. خودش اشک می ریخت و دیگران را هم می گریاند».(2)

که به روستای گلیرد سفر می کرد و در آن خانه ساده پدری سکونت می گزید، گاه صبح ها، کفش پلاستیکی اش را می پوشید و عصا زنان مسیر خانه تا مزرعه را می پیمود تا در جمع پر محبت دهقانان باشد. با کمال سادگی در جواب دعوت اهالی از او برای شرکت در مهمانی شان می گفت: «اگر آش درست کنید، می آیم و اگر بخواهید تشریفات بچینید، من نمی آیم».(1)

نمونه دیگری از ساده زیستی ایشان، خاطره ای است از حاج احمد صادق یکی از دوستان نزدیک ایشان که درباره او می گوید: «می دیدم که این سید به راستی اهل دنیا نیست و اصلاً نمی خواهد با دنیا سروکار داشته باشد. در تمام طول عمرش یک ماشین شخصی نداشت؛ در صورتی که اگر اشاره می کرد و اللّه از بازار تهران صدها ماشین برایش می آوردند».(2)

می گویم شما به شاه استناد می دهید».(1)

آن مرحوم از همان آغاز دوران مبارزه سیاسی، یعنی از دوران خفقان رضاخانی، ترس را برای همیشه از خود دور کرده بود. در سال 1318 ه . ش، یکی از مأموران رضاخان جلوی او را گرفته و از او مجوّز عمامه می خواهد. آقای طالقانی می گوید: جواز عمامه ام همراهم نیست و در منزل است. او را با اهانت زیاد به کلانتری می برند و می گویند «این سیدها همه کلاّشند»، بعد از شنیدن چنین توهین، آقا به شدت عصبانی می شود و شجاعانه پاسخ آن ها را می دهد.(2)

مشهدی ابراهیم - خادم مسجد هدایت - نقل می کند: «در آن سالی که ساواک نبود، چند مأمور از کلانتری می آمدند و مزاحم می شدند. یک روز یک افسر به همراه چند پاسبان آمد و به من گفت: برو به آقا بگو کم تر صحبت کند. انبوه جمعیت، خیابان را بند آورده است. من که دلم نمی خواست این حرف را به آقا بگویم؛ چون از سخنرانی اش خوشم می آمد، به آن ها گفتم: من جرأت ندارم. اگر می خواهید روی یک کاغذ بنویسید؛ من می برم روی میز آقا می گذارم. افسر روی کاغذ نوشت و من آن را بردم و روی میز گذاشتم. آقا خواند و گفت: مرد ناحسابی، من یک ساعت طول می کشد که موتورم گرم شود. یک ساعت صحبت کنم؟. سپس گفت: اگر نفس کشیدن هم خدایی نبود، این ها نمی گذاشتند مردم نفس بکشند».(3)

ص: 24

ایشان این روحیه را حتّی در دوران زندان، آن هم زندان های طاغوت با خود داشت. دکتر محمدمهدی جعفری، خاطره ای را از ایشان این گونه نقل می کند: «روزی مأمور زندان با یک توری سیمی در دست آمد و می خواست میان دو ردیف میله های اتاق ملاقات را با توری بپوشاند. قصدش این بود که ما نتوانیم یادداشتی را از لای انگشتانمان به آنان بدهیم یا آنان اعلامیه تا شده ای را به ما بدهند، ولی بهانه اش این بود که می خواهیم جلوی مبادله مواد مخدر را میان قاچاقچیان و معتادان بگیریم. دو سه نفر از افراد ما هر کاری کردند که آن مأمور توری را نصب نکند، نشد. آقای علی بابایی عصبانی شد و سر او فریاد زد، ولی باز هم نپذیرفت. یکی از بچه ها جریان را به آیت اللّه طالقانی گفت. ایشان آمد و روی سکوی ایوان مشرف بر حیاط زندان شماره 2 قصر ایستاد و با خونسردی از مأمور پرسید:

- ها چه می خواهی؟

- می خواهم این توری را نصب کنم.

- چه کسی به تو این دستور را داده است؟

- رییس زندان.

- رییس غلط کرده [است]، رییس رییس هم غلط کرده [است]، رییس رییس رییس هم غلط کرده است. (این سومی شاه بود) بردار برو!

آن مأمور هم که یک استوار شهربانی بود، توری را برداشت و رفت».(1)

خاطره دیگری از شجاعت و صراحت گفتار ایشان به دادگاهی مربوط

ص: 25

می شود که ایشان در آن جا محاکمه شد. خانم اعظم طالقانی می گوید:

«در سال 42 وقتی حضرت امام رحمه الله را دستگیر کردند، بسیاری از روحانیان از جمله پدرم را به زندان بردند، ولی پس از چهار ماه ایشان را آزاد کردند. در این فاصله، دو نفر از ساواکی ها را در زندان، با ایشان ارتباط دادند. وقتی آزاد شد، اعلامیه ای خطاب به افسران از او گرفتند. مضمون آن اعلامیه این بود: «مردک برو گم شو، حکومت را رها کن!»

دوباره او را گرفتند و پس از یک سال و نیم دادگاه، به ده سال زندان محکوم شد. شبی که دادگاه حکم محکومیت ده ساله او را داد، ایشان بلند شد و به عصایش تکیه داد و سوره والفجر را با صدای بلند خواند. هر چه رییس دادگاه و سربازان خواستند مردم را بیرون کنند، نتوانستند. ایشان با تحکّم و قدرت گفت: ساکت باشید، دارم قرآن می خوانم».(1)

آقای محمدجواد حجتی کرمانی نیز نقل می کند: «روزی که ما رفته بودیم، روزی بود که دادستان، ادعانامه را علیه او می خواند. در برابر چهره عبوسی که رییس دادگاه به خودش گرفته بود، مرحوم طالقانی با رشادت و شجاعت هر چه تمام تر به رییس دادگاه اعتنایی نمی کرد. به عنوان اعتراض سکوت کرد و اعلام کرد که من دادگاه را به رسمیت نمی شناسم. پس از این که رییس دادگاه تنفس داد، فریاد آیت اللّه طالقانی را شنیدم که با صدای بلند فرمود: این دادگاه اسراییلی است».(2)

باید دانست که ایشان با این که در گفتارشان صراحت داشت، بر خشم خود

ص: 26

نیز مسلّط بودند. یکی از دوستانش در این زمینه می گوید: «کنترل خشم از ویژگی های برجسته آیت اللّه طالقانی بود».

این که امام خمینی رحمه الله در پیام خود به مناسبت درگذشت ایشان می فرماید: «او می توانست با رفتار و گفتارش به اعصاب ناآرام که موجب نگرانی ها و تفرقه هایی می شد، آرامش بخشد»، برای این است که در سخت ترین شرایط خشمگین نمی شد و حتی هنگامی که باید با بدترین دشمنانش رویارو می شد، خود را نگه می داشت. این که می گویند طالقانی جاذبه ویژه ای داشت، برای این بود که همگان را به نوعی دگرگون می کرد و خشمگین نمی شد.(1)

آن را دارویی الهی برای بیماری های روحی می دانست. خانم اعظم طالقانی می گوید: «پس از آخرین بار زندان شدنشان در سال 1357 ه . ش، به پدر گفتم: اگر وصیتی دارید به ما و خانواده بفرمایید یا مثل گذشته تفسیری از آیات بیان کنید. آقا فرمود: من همیشه شما خانواده را به دو چیز وصیت می کردم: در شناخت و عمل به اسلام نمونه باشید؛ در نماز مراقبت زیادی داشته باشید. آن گونه که قرآن تأکید می کند، وقتی می توانید به فایده های نماز برسید که «اقامه صلات» کنید. این ترکیب و دارویی الهی برای بیماری های روحی و اخلاقی انسان است. افزون بر این، یک انقلاب همیشگی است که در مفاسد زندگی، شب و روز انسان را از سقوط در غرایز و شهوات و غفلت نگه می دارد».(1)

ایشان به نماز شب مقید بود و همان اندازه که مراقب نمازهای یومیه شان بود، به همان اندازه حتی در سفرها، به نافله های شبانه توجه داشت. در این باره، یکی از همراهانشان چنین می گوید: «در سفری که به شمال داشتیم، نیمه شبی صدای گریه ای مرا از خواب پراند. از جا برخاستم. گمان کردم که حادثه ای رخ داده است. به اتاق که رفتم، دیدم آقا[ی طالقانی] بود که سر به سجده حق نهاده بود و سخت می گریست».(2)

شهید رجایی در یکی از سخنرانی هایش می گوید: «در حدود سال های 1330 - 1331، یکی از دوستان نزدیک من که منزل خواهرش دیوار به دیوار منزل آقای طالقانی بود، می گفت بیش تر شب ها خانواده خواهرم از حرکت

ص: 28

آقای طالقانی برای نماز شب، از خواب بیدار می شوند؛ ایشان توجه نداشتند که از آن جا صدا می رود و برای نماز شب اقدام می کردند».(1)

که در این اجتماع چشم گشودم، مردم این سرزمین را زیر تازیانه و چکمه خودخواهان دیدم. هر شامگاهان در خانه منتظر خبری بودیم که امروز چه حوادث تازه ای رخ داده [است]؟ و کی دستگیر، تبعید یا کشته شده [است]؟ و چه تصمیمی درباره مردم گرفته اند؟... آن دوره ای که در قم سرگرم تحصیل بودم، روزهایی بود که مردم سخت دچار فشار استبداد بودند. مردم از وحشت از یکدیگر می رمیدند. جان و مال و ناموس مردم تا عمامه اهل علم و روسری زنان مورد غارت و حمله مأموران استبداد بود. این وضع چنان بر روح و اعصابم فشار می آورد که اثر آن، دردها و بیماری هایی است که تا پایان عمر باقی خواهد بود».(1)

نگرانی بزرگ آن مرحوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فراموشی مردم بود. محمد بسته نگار - داماد ایشان - در این باره می نویسد: «طالقانی دایم نگران این موضوع بود که مبادا مردمی که سالیان دراز مورد ظلم و ستم قرار گرفته بودند و انقلاب را به پیروزی رسانده اند، از صحنه کنار بروند یا آن ها را کنار بگذارند. این نگرانی مهمی بود که فکر و ذکر او را به خود مشغول داشته بود. آن قدر این مسأله برای طالقانی اهمیت داشت که بارها آن را در جمع خصوصی بیان می کرد».(2)

حساسیّت ایشان به تشکیل شوراها نیز به همین علّت بود. آن مرحوم پس از انقلاب تمام وجودش را وقف مردم کرده بود. استاد محمد مجتهد شبستری

ص: 30

در این باره می گوید: «مرحوم طالقانی بسیار مردمی بود. در روزهای پس از آزادی از زندان که هر روز صدها و گاهی هزاران انسان به منزل ایشان مراجعه می کردند، من می دیدم که مرحوم طالقانی با تمام وجودش با آن مردم انس و تماس برقرار می کرد. او در درون خودش، خود را برتر از دیگران نمی دانست. او این طور فکر نمی کرد که چون یک عالم اسلامی است، پس نوعی امتیاز و برتری بر دیگران دارد. این ویژگی کمیاب در ایشان به وضوح دیده می شد. درست به همین علت، حاضر بود در امور اجتماعی با دیگران مشارکت و با آن ها تشریک مساعی کند و برای خودش در این کارهای گروهی، حق «وتو» قایل نباشد، بلکه تنها یک «رأی» برای خودش قایل باشد. این یکی از امتیازهای بزرگ آن مرحوم بود».(1)

ایشان در سال های زندان نیز خودش را هرگز از دیگر زندانی ها برتر نمی دانست. داماد ایشان که با وی هم بند بوده است، در این زمینه می گوید: «مرحوم طالقانی با توجه به جایگاهی که داشت، در زندان می توانست از امتیازهایی بهره مند شود که هم مقام های زندان و هم دوستان زندانی در اختیارش قرا می دادند، ولی طالقانی خود را برکنار و جدا از دیگران نمی دانست. به همان اندازه از امتیازها و امکانات بهره می برد که دیگران از آن بهره مند می شدند. در سَرِ سفره عمومی می نشست. از همان غذایی که همه می خوردند، می خورد. حتی غذای مناسب حالشان را که پس از عمل جرّاحی، برخی از دوستانش برای او درست کرده بودند، با اکراه میل می کرد. رخت خوابش را خود جمع

ص: 31

می کرد. لباسش را خودش می شست و این عمل شگفتی زندانیان تازه وارد را در پی داشت».(1)

ایشان برای تعهدی که نسبت به مردم در خود حس می کرد، ارزش زیادی قایل بود و در این راه از هیچ فداکاری فروگذار نمی کرد. وی همواره خود را از مردم می دانست. محمد بسته نگار نقل می کند: «در سی ام تیرماه سال 1340 ه . ش که قرار بود مراسم دهمین سالگرد شهدای سی ام تیرماه 1330 در ابن بابویه برگزار شود، وقتی مرحوم طالقانی با یاران و دوستان و دانشجویان به سوی مزار شهدا می رفتند، پلیس مانع حرکت می شود و افراد را بازداشت می کند و آن ها را به داخل کامیون می اندازد. طالقانی جلو رفته و اعتراض می کند و می گوید: «اگر قرار به دستگیری افراد است، اول باید مرا بازداشت کنید.» مأموران چون دستوری نداشتند، از بازداشت وی خودداری می کنند، ولی ایشان خود را به زور داخل کامیون می اندازد و با جمع بازداشتیان به زندان شهربانی فرستاده می شوند. مسئولان زندان می گویند ما دستور بازداشت شما را نداریم، ولی طالقانی باز هم به زور خود را داخل زندان می اندازد. روز بعد، دستور آزادی ایشان می رسد، ولی مرحوم طالقانی می گوید: «اول دیگران را آزاد کنید، بعد مرا.» و بدین ترتیب، مأموران از رفتار شجاعانه او وا می مانند که سرانجام رییس زندان نزد او می آید و می گوید: گویا تلفنی با شما کار دارند. وقتی آقای طالقانی می آید که با تلفن صحبت کند، بی درنگ درهای زندان را به روی او می بندند و اجازه ورود به زندان را به او نمی دهند».(2)

ص: 32

یکی از نزدیکان ایشان می گوید: «پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در عروسی نوه دختری آقا[ی طالقانی]، ایشان را دیدار کردم. برخی از دست اندرکاران دولت موقت هم حضور داشتند و همه از گرفتاری کارشان به شکلی گلایه داشتند. آقا[ی طالقانی] فرمود: عیب و ایراد شما در این است که از مردم فاصله گرفته اید. موقعی شما می توانید مسایل خود را حل کنید که با مردم حرکت کنید».(1)

ایشان همواره می گفت: «انقلاب، انقلاب محرومین و پیروان توحید است. هرکس از این مسیر خارج شد، پامال می شود. آن قدر باید زیر و رو بشوید که آن پایینی ها، آن پایین شهری ها، آن محروم ها، آن ها که زیر پا ماندند و نقشی ندارند، آن ها که ناله هایشان به گوش کسی نمی رسید، بالا بیایند و آن خودخواهانی که بر گُرده مردم سوار بوده اند، باید به زیر کشیده شوند».(2)

یکی از دوستان روستایی ایشان می گوید: «وقتی به ده می آمد، سراغ درس و مشق بچه ها را می گرفت. عشق او به آگاهی نسل جوان سبب شد که همین خانه ارثی و کوچکش را برای تحصیل نوباوگان واگذار کند. بزرگ ترین لذت او زمانی بود که درس خواندن بچه ها را تماشا کند».(3)

این ظرف محکم تر و سالم تر باشد، بهتر می تواند به وظایف خود عمل کند. ایشان هیچ گاه در کارهایش، ورزش را فراموش نمی کرد. هر صبحگاه صدای زمزمه مناجات او که همراه با نرمش های صبحگاهی انجام می گرفت، افراد خانواده را از خواب بیدار می کرد. در هر فرصتی به شهر رفته و فرسنگ ها پیاده روی می کرد. به هنگام پاییز، خود باغچه را بیل می زد و اگر به دریا سفری داشت، شنا می کرد.(1)

که در کنکور در رشته داروسازی پذیرفته شدم، آقا خیلی ابراز خوشحالی می کرد. روزی که گواهی نامه رانندگی ام را گرفتم، شادمان بود... . ایشان در هر مرحله زندگی، پیشرفت را می فهمیدند.»(1) اختلاف عقیده ای که او با بعضی فرزندانش داشت، در رفتار انسانی اش تأثیری نداشت. او با آن که با بعضی از فرزندانش اختلاف عقیده داشت و ساعت ها با او به مباحثه می پرداخت، ولی با او زندگی می کرد. در مواردی نیز از او می خواست در بعضی موارد تحقیق کافی کرده و نتیجه این تحقیقات را در اختیار او قرار دهد».(2)

ص: 35

سیاسی، بیشترین بهره را برد و با بیان مبانی مترقی مذهب یا به قول دکتر شریعتی؛ «تشیع علوی»، فعالیت های فرهنگی و سیاسی خود را گسترش داد. در سال 1320 کانونی به نام کانون اسلام را تشکیل داد و سخنرانی های زیادی را در آن جا ایراد کرد. پس از آن، مجله ای به نام دانش آموز منتشر ساخت. وی با نشریه های دیگر نیز در این زمینه همکاری می کرد. خود ایشان می گوید: «بعد از شهریور 1320، انجمن ها و کانون های اسلامی تشکیل شد؛ مانند کانون اسلام، انجمن تبلیغات اسلامی (اتحادیه مسلمین) که هرکدام دارای نشریات منظم فراخور افکار و وضع روز بود. من با همه آن ها برای پیشرفت تعالیم و اصول اسلامی همکاری می کردم».

امام علی بن ابی طالب را که یک نویسنده سنّی نوشته بود، ترجمه کرد تا گامی در راه نزدیکی شیعه و سنی برداشته باشد. او در مقدمه این کتاب می نویسد: «راه تقریب که جمعی از علمای بیدار و مجاهد [در] پیش گرفته اند، همین است که با نور تفکر، محیط ارتباط اسلامی را روشن سازند و با قلم، باقی مانده ابرهای تاریک را از افق فکری مسلمانان [برطرف ]گردانند تا وحدت واقعی پایه گیرد؛ نه اتحاد صوری و قراردادی».(1)

خوانده شد. نخستین نمازجمعه در تاریخ 5 مرداد 1358 ه . ش و آخرین نمازجمعه ایشان، در شانزدهم شهریور ماه همان سال برگزار شد.

ص: 39

بود. وقتی به آقا می رسد، به رییس شهربانی که شوهرخواهر رضاشاه بود، می گوید: «این سید چه کار کرده است؟» پاسخ می دهد: «به مقام سلطنت توهین کرده [است]و باید سه سال در زندان باشد.» رضاشاه خشمگین می شود و می گوید: «به من دستور می دهی» و بی درنگ او را کنار می گذارد. رییس زندان پس از بازبینی پرونده، حکم را از سه سال به سه ماه کاهش می دهد. هنوز سه ماه تمام نشده بود که آقا از زندان آزاد شد».(1)

چنان چه خود وی می گوید، نخستین زندانی شدن ایشان، تأثیر زیادی بر او می گذارد؛ زیرا از یک سو با سنگ دلی ها و شکنجه های وحشیانه رژیم روبه رو می شود و از سوی دیگر با افراد و گروه های مبارز آشنا می شود. ایشان در زندان نیز می کوشید با بحث های عقیدتی، هم بندهای خود را بیدار کند.(2)

سیاسی نسبی انجامید، برخی رهبران سیاسی ایران به بازپس گیری حقوق از دست رفته ملت ایران کمر همت بستند. از جمله دکتر مصدق و یارانش در مجلس شورای ملی، شعار ملی کردن صنعت نفت را سر دادند. این شعار که از سوی ملت ایران و به ویژه آیت اللّه سید ابوالقاسم کاشانی تأیید می شد، از سوی رهبران مذهبی نیز تأیید شد. در این راستا، آیت اللّه طالقانی نیز به این نهضت پیوست و در زمینه های گوناگون شرکت فعال داشت. حتی ایشان از سوی مردم مازندران برای نمایندگی مجلس شورای ملی نامزد شد، ولی به سبب دخالت خان ها و زمین داران درباری در انتخابات، دولت وقت انتخابات آن ناحیه را باطل کرد.(1) البته او هرگز خود را زیر چتر مصدق نکشید و زیر نفوذ شخصیت او قرار نگرفت.(2) ایشان در سال 1339 در جبهه ملی دوم شرکت کرد، ولی پس از مدتی، به همراه هم فکران خود متوجه شد که این جبهه، خواست آنان را که یک مبارزه اصولی با شاه و حکومت دست نشانده آمریکا و انگلیس است، برآورده نمی سازد. بنابراین، از این جبهه جدا شد.(3)

داشت و می گفت: منزل شما در واقع لانه زنبور است، این ها می آیند و ما را پیدا می کنند. آقا گفتند به همین دلیل می گویم که شما بیایید، برای این که این ها حدس نمی زنند که در چنین مکانی مخفی باشید. فکرشان هم به این جا نمی رسد. در هر صورت، نواب را قانع کرد. با وجود این که ما بچه های کوچکی بودیم، با یک تذکر ساده که پدرمان داده بود که مراقب امنیت خانه باشید، تمام افراد خانواده، پوشش امنیتی نواب و یارانش را به عهده گرفتند».(1)

به گفته مهندس عزت اللّه سحابی، در روزگاری که نواب و برادرانش تحت پی گرد بودند و در شهر تهران و حتی کشور کسی را نداشتند، مرحوم طالقانی به آنان پناه می دهد. آیت اللّه طالقانی با حالت گریه درباره آنان می گفت: «... وضعشان خیلی بد و جانشان در خطر است... من از یک طرف نگران جان این ها هستم، از طرف دیگر نمی دانم چرا هیچ کس به فکر این ها نیست».(2)

پس از مدتی که مأموران تیمسار بختیار متوجه می شوند، به خانه آن مرحوم حمله می برند، ولی آقای طالقانی با آگاهی پیشین، آن ها را به خانه یکی از دوستانش می فرستد. مأموران نیمه شب خانه را محاصره کرده، در را می شکنند و با خشم همه جا را می گردند، ولی اثری از فداییان اسلام نمی بینند. ایشان در برابر این هجوم وحشیانه به شدّت خشمگین شده و به آن ها پرخاش می کند. آن ها گزارشی تهیه کرده و از او می خواهند که آن را امضا کند، ولی وی امضا

ص: 43

نمی کند و می گوید: «خودتان نوشتید، خودتان هم امضا کنید.»(1) بر اساس اسناد موجود، ایشان از کسانی بوده است که درجه اجتهاد نواب صفوی را تأیید کرده است.(2)

نهضت کناره گیری کنید. آیت اللّه طالقانی این پیشنهاد را رد می کند و می گوید: «من عضو نهضت هستم و سرنوشت من با سرنوشت نهضت یکی است».(1)

دستگیر کردند.(1) وی در همان جا به صورت فرمانده مأمورانی که برای دستگیری اش آمده بودند و با اهانت، قصد دست بند زدن به ایشان را داشته اند، سیلی محکمی می زند.(2) خود ایشان در این باره می گوید: «صدای غرش خودروهای ارتشی در کوهستان پیچید. من نگران آن شدم که این جنایت کاران برای پیدا کردن من به هر جنایتی دست بزنند. پس بر فراز تپه ای رفتم و دست تکان دادم و صدایشان زدم. همگی شگفت زده به طرف من آمدند و گفتند چند روز است دنبال شما می گردیم. به آنان گفتم من این جا بودم. شما بی خود این طرف و آن طرف می گردید».(3)

پس از آن، ایشان به ده سال زندان محکوم شد، ولی پس از چهار سال و پنج ماه، در آبان ماه 1346 از زندان آزاد شد.(4) دلیل این آزادی زودهنگام، مبارزات ایرانیان خارج از کشور و فشار مؤسسه های بین المللی حقوق بشر بود. شاه به این وسیله می خواست وانمود کند که تمام زندانیان سیاسی را آزاد کرده است.(5)

آن بزرگوار حتی در زندان از اختلاف ساواک با مأموران شهربانی که زندان بان بودند، بهره می جست، به گونه ای که توانست اداره درون زندان سیاسی را به همراه هم رزمانش به عهده بگیرد. در این دوره، ایشان افزون بر درس تفسیر قرآن، به مناسبت های گوناگون به ویژه در روزهای محرم و

ص: 46

عاشورا، به منبر می رفت و با سخنان روشنگرانه اش، زندانیان را امیدوار و پویا نگاه می داشت. روزهای جمعه پیش از نماز ظهر، خطبه نماز جمعه و در عیدهای قربان و فطر، خطبه عید را می خواند.(1)

محکوم کرد.(1) هشت ماه اول زندان را در سلولی در شکنجه گاه ترسناک «کمیته مشترک» گذراند.(2) رژیم با این کار می خواست شکنجه روحی به ایشان وارد کند که موفق نشد. از دیگر کارهای رژیم برای به زانو درآوردن ایشان، دادن حکم زندان ابد به اعظم طالقانی - دختر وی - بود که این حربه نیز کارگر نیفتاد. سرانجام ایشان پس از سه سال تحمل زندان، با آغاز خروش مردمی و قیام اسلامی و آزادی همه زندانیان، در آبان ماه سال 1357، از زندان آزاد شد.(3) خود وی در مورد شب آزادی شان از زندان و دیدن شور و حال مردم می گوید: «در زندان که شنیدم مرا آزاد کرده اند، پیش خودم گفتم یکی دو ماه در یک بیمارستان استراحت می کنم تا بیماری های جسمی ام کم تر شوند، ولی همین که مردم را با چنان جوش و خروشی دیدم، همه خستگی ها و دردها و رنج ها از تنم رخت بر بست و خود را شاداب و با نشاط یافتم».(4)

وارد کرد که آن پیام را پس بگیرد(1) و حتی به گفته آقای بسته نگار، حتی از خارج کشور نیز به او تلفن کردند تا راه پیمایی را لغو کند، ایشان نپذیرفت. حتی به وی گفتند که از سازمان سیا خبر رسیده که ممکن است یک میلیون نفر کشته شوند، ولی آیت اللّه طالقانی گفت: «هر چه می خواهد بشود. ما خودمان هم می رویم راه پیمایی.»(2) سرانجام این راه پیمایی با شکوه هر چه تمام تر انجام شد که در روند انقلاب، نقش اساسی داشت.

امام خمینی رحمه الله در پاریس به یکی از یارانشان دستور داده بود تا پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی را آماده کند. این پیش نویس نوشته شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی کارشناسان حقوقی که آیت اللّه طالقانی تعیین کرده بود، بررسی و اصلاح و تکمیل گردید. پس از آن، آقای طالقانی پیشنهاد کرد که نزدیک به شصت یا هفتاد نفر از کارشناسان از سراسر کشور برگزیده شوند و به بررسی و تصویب قانون اساسی در مدت زمانی کوتاه همت گمارند. امام با این پیشنهاد موافقت کرد و انتخابات به صورت استانی برگزار شد. آیت اللّه طالقانی با بیش ترین آرای مردم استان تهران، به عنوان نماینده نخست برگزیده شد. آخرین بار که ایشان در این مجلس حاضر شد، چهاردهم شهریور ماه بود.(1)

ص: 51

رفت. هنگام بازدید و گشایش غسال خانه جدید بهشت زهرا، وقتی چشمشان به سنگ بزرگی در آن جا می افتد، به آن سنگ اشاره می کند و با لحنی شگفت و ژرف می فرماید: «چه سنگ خوبی! خوب است آدم روی این سنگ شسته شود». پس از گشایش غسال خانه جدید، نخستین کسی را که برای شست وشو به آن جا می آورند، پیکر آیت اللّه طالقانی بوده است.(1)

انا للّه و انّا الیه راجعون.

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ.

عمر طولانی این عیب را دارد که هر روز عزیزی را از دست می دهد و به سوگ شخصیتی می نشیند و در غم برادری فرو می رود. مجاهد عظیم الشأن و برادر بسیار عزیز، حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای طالقانی از بین ما رفت و به ابدیت پیوست و [در] ملأ اعلی با اجداد گرامی اش محشور شد. برای آن بزرگوار، سعادت و راحت و برای ما و امت ما، تأسف و تأثر و اندوه [باد]. آقای طالقانی یک عمر را در جهاد و روشنگری و ارشاد گذراند. او شخصیتی بود که از حبسی به حبسی و از رنجی به رنج دیگر در رفت و آمد بود و هیچ گاه در جهاد بزرگ خود، سستی و سردی نداشت. من انتظار نداشتم که بمانم و دوستان عزیز و پرارج خودم را یکی پس از دیگری از دست بدهم. او برای اسلام به منزله حضرت ابوذر بود. زبان گویای او چون شمشیر مالک اشتر برنده بود و کوبنده. مرگ او زودرس بود و عمر او پربرکت. رحمت خداوند بر پدر بزرگوار او که در رأس پرهیزکاران بود و بر روان خودش که بازوی توانای اسلام بود. من به امت اسلام و ملت ایران و عایله ارجمند و بازماندگان او این ضایعه بزرگ را تسلیت می گویم. رحمت بر او و بر همه مجاهدان راه حق. السلام علی عباداللّه الصالحین.(1)

حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی نیز برای درگذشت آیت اللّه پیام تسلیتی صادر کرد بدین شرح:

بسم اللّه الرحمن الرّحیم

اَلَّذینَ اِذا اَصابَتْهُم مُصیبَةُ قالوا اِنّاللّه وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُون.

با کمال تأسف و تأثر بدین وسیله رحلت ناگهانی و جان گداز مجاهد بزرگ و مصلح حقیقی، حضرت آیت اللّه طالقانی رحمه الله که عمر با برکت خود را طی سالیان دراز در زندان های طاغوت به سر برده و از هیچ کوششی در راه به ثمر

ص: 54

رسانیدن انقلاب اسلامی ایران فروگذار ننموده اند، به ملت مسلمان ایران عموما و به بازماندگان محترم آن مرحوم خصوصا تسلیت عرض نموده و خود را در این ماتم بزرگ سهیم می دانم. خداوند سبحان او را با اجداد طاهرینش محشور فرماید.(1)

آیت اللّه العظمی گلپایگانی نیز در پیام تسلیتی چنین نوشت:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

وَ مِنَ الْمُومِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عَاهَدُوا اللّه َ عَلیه فَمِنْهُم مَنْ قَضی نَحْبَه

وَ مِنْهُم مَنْ یَنْتَظِر و ما بَدّلوا تَبدیلا.

فاجعه عظیم و مصیبت رحلت حجت الاسلام والمسلمین آقای طالقانی رحمه الله را به حضرت بقیه اللّه - ارواحنا فداه - و جامعه روحانیت و ملت رشید ایران و عموم ملّتی که در راه برپایی حق و عدالت و مبارزه با استبداد جهاد می کنند، تسلیت می گویم. فقدان مرد مجاهد و انسجام بخشی مانند ایشان در چنین شرایط حساس موجب کمال تأسف و تأثر است. ملت ایران خاطره مبارزات پرشکوه و شجاعانه این روحانی مبارز را فراموش نمی کند و رنج ها و ناراحتی هایی را که در دوران های طولانی زندان، در راه خدا و اعلای کلمه اللّه متحمل گردید، همواره گرامی می دارد.(2)

دولت موقت نیز به مناسبت درگذشت ایشان اطلاعیه ای بدین شرح صادر کرد:

اناللّه و انا الیه راجعون

دولت موقت جمهوری اسلامی ایران، فاجعه دردناک [درگذشت] مجاهد نستوه و معلم کبیر قرآن، حضرت آیت اللّه طالقانی را به رهبر انقلاب و همه مسلمانان جهان تسلیت می گوید و امروز را تعطیل و سه روز را عزای عمومی اعلام می نماید.(3)

ص: 55

محبوبیت وجهه آیت اللّه طالقانی برای آن چه که تصور می کرد تضعیف انقلاب است، استفاده کند،[ولی] مشت محکم طالقانی بر پوزه دشمن وارد آمد.(1)

متعالی تشکیل می شد. در توفان حوادث سیاسی آن روزگار مانند کشتی نجات بود که ما را از خطرات فراوان اِنحراف به گرداب های چپ و راست حفظ می کرد. او برای ما منبع جوشانی از ایمان و ابر پر باری از رحمت و محبت بود؛ به طوری که هر حرف و مشکلی را با او مطرح می کردیم، برایمان پاسخ می داد. او با صبر و متانت راه را به ما نشان می داد. او سنگری بزرگ برای مبارزه بود. هرگاه دورویی ها و نیرنگ ها دلم را به درد می آورد، نزد او می رفتم و درد خود را فراموش می کردم و از او درس مقاومت و مبارزه می گرفتم.(1)

مذهبی داشت. در ایران حرکتی جز حرکت مذهبی پیروز نخواهد شد؛ این بود که ایشان از کلیه امکانات برای تحرک بخشیدن به جامعه استفاده می کردند. به نظر من به ویژه پیش از قیام امام، بزرگ ترین نقش را در حرکت جامعه، استاد طالقانی داشتند.(1)

ص: 59

حتی در سخنرانی سی تیر گفتند: من هر وقت دلگیر و مأیوس و ناراحت می شوم، پیش امام می روم و از او الهام می گیرم».

ایشان می گفت گاهی برای من ثابت می شود که امام حتما از جایی الهام می گیرند. او تأکید فراوانی داشت که مردم حول محور رهبری امام یکپارچه باشند. وی مخالفت با فرمان امام را خیانتی بزرگ و نابخشودنی می دانست و با همه ایمانش از ایشان جانب داری می کرد. این جمله از اوست که: «مخالفت با رهبری امام خمینی، مخالفت با اسلام است».(1)

آیت اللّه طالقانی بارها در سخنرانی هایشان بر مسأله رهبری امام رحمه الله تأکید می کرد. برای نمونه، در سخنرانی سی تیرماه 1358، در میدان بهارستان چنین می گوید: «رهبری و شخصیت رهبر، به قدری قاطع، به قدری دارای ایمان و حسن نیت است که شما کم تر می توانید رهبری مثل آیت اللّه خمینی پیدا کنید».(2)

هم چنین در سخنرانی دیگری در مدرسه فیضیه می گوید: «باید انقلاب خودمان را با آگاهی، با این رهبری قاطع و هوشیار [و] مورد افتخار،[؛ یعنی ]امام خمینی حفظ کنیم. نسبت به رهبری ایشان (امام خمینی) بارها و بارها نظر داده ام و رهبری قاطع ایشان را برای خودم پذیرفته ام. همیشه سعی کرده ام که مشی من، از مشی این شخصیت بزرگ و افتخار قرن [و] اسلام خارج نباشد».(3)

ص: 61

خانم دکتر وحیده طالقانی، فرزند ایشان می گوید:« ... محبت پدر من به امام از آن نوع محبت ها که ما می شناسیم نبود؛ محبتی بود که از عمق وجدان پاکش، از عمق مکتب سرچشمه می گرفت. پدر امام را «اولی الامر» و اطاعت از ایشان را واجب می دانستند».(1)

البته این دوستی و علاقه دوسویه بوده است. حضرت امام رحمه الله نیز علاقه ویژه ای به آن بزرگوار داشته است. به گفته حاج احمد آقا خمینی هرگاه عکس و چهره مرحوم طالقانی بر صفحه تلویزیون ظاهر می شد، اشک در دیدگان امام امّت موج می زد.(2) همدلی و یگانگی حضرت امام رحمه الله با ایشان تا جایی است که او را برادر عزیز خود می خواند. امام خمینی رحمه الله در دیداری که چند روز پس از درگذشت ایشان با خانواده وی داشت، می فرماید: «نمی دانم باید به شما تسلیت بدهم یا شما به من. من به شما تسلیم بدهم که پدرِ بزرگی را از دست داده اید و شما به من [تسلیت بگویید] که یک «برادر» عزیزی را از دست داده ام و به ملّت [تسلیت می گوییم] که یک خدمت گزاری را از دست داده [است] و همه به اسلام [تسلیت بگوییم] که یک مجاهدی را از دست داده است.»(3)

باید گفت یکی از دلایل تأکید فراوان حضرت امام رحمه الله بر جایگاه آیت اللّه طالقانی در نهضت اسلامی، شناخت ایشان از سابقه مبارزاتی، آگاهی، دانش و سیره و اخلاقی مرحوم طالقانی در مبارزه بوده است. حضرت امام در حالی که در ستایش از انقلابیون همیشه احتیاط را رعایت می کرد، بعید بود که از کسی

ص: 62

بیش از آن چه لایق آن باشد، تعریف و تمجید کند. در چنین وضعیتی، تعریف حضرت امام رحمه الله از آقای طالقانی بیانگر این است که ایشان به خلوص عقیده مرحوم طالقانی ایمان کافی داشته است.

مردم نسبت به حکومت دارند که همیشه مراقب هم باشند و از انحراف فردی و اجتماعی، از فحشا، فساد، فسق و فجور و انحرافات سیاسی جلوگیری کنند. راه خیر و سعادت را به همدیگر بشناسانند و معنای کارهای انحرافی و منکر را بفهمانند. البته حکومت اسلامی، غیر از مسئولیت تبیینی، مسئولیت اجرایی هم خواهد داشت».(1)

هیچ کافری کافرتر از آن نیست که حق مردم را از بین می برد و قانون را می شکند و با غصب بر مردم سلطه پیدا می کند».(1)

دیگران نیست، این نص صریح قرآن است.»(1)

آیت اللّه طالقانی راه رستگاری را در تزکیه زنان و مردان با پرهیز مردان از شهوت پرستی و چشم پوشی و عفاف زنان می دانست.(2) و از این که در کشورهای غربی و برخی کشورهای اسلامی، به اسم آزادی، از زنان استفاده های ابزاری می شود و بعضی سرمایه داران و سودجویان از آنان به عنوان کالای مصرفی بهره می برند، بسیار خرسند بود. آن بزرگوار از حضرت زهرا علیهاالسلام به عنوان الگوی کامل زن مسلمان برای زنان یاد و زنان را به الگو پذیری از شخصیت آن حضرت تشویق می کرد.(3)

تنها روحانی، بلکه وظیفه هر مسلمانی است، ولی متأسفانه مسایل اسلام را به مسایل فردی محدود کردند و سیاست های کلی اسلامی برای مقابله با سلطه سلاطین در میان کتاب ها دفن شدند. اسلامی که زنده بود و دنیایی را منقلب کرد، همین که به میان کاخ ها رفت در آن جا متوقف شد [و تنها ]آن قدر از کاخ ها بیرون آمد که نماز جمعه و جماعتی [برپا شود ]و سلامی برای امیرالمؤمنین - خلیفه - بفرستند و مردم کاری به کار دیگران نداشته باشند. آن اسلام غیر از سیاست است. در مکتب اسلامی و به خصوص در مکتب امامت شیعه، مبارزه با ظلم و فساد و رژیم های فاسد و برقراری عدالت در جامعه از مسایل ضروری است. هرکس که آشنا به اصول اسلام باشد، نمی تواند در مقابل ظلم و فساد بی تفاوت باشد. تفاوت فقط در چگونگی مبارزه و شرایط مبارزه است. به این جهت، می بینیم در تاریخ اسلام و به خصوص شیعه، رهبران اصیل اسلامی با حکومت هایی که طبق موازین اسلام نبوده، سازش نداشتند».(1)

حاضر می شدند. در آن روزگار، این جلسه ها در انسجام اندیشه جوانان مسلمان، نقش اساسی داشت. ارتباط دانشجویان مسلمان و انجمن های اسلامی دانشجویی با مدرسان جوان حوزه علمیه قم مانند: شهید مطهری و امام موسی صدر، از همین جا آغاز شد. بر این اساس، یکی از پایه گذاران ارتباط همیشگی دانشجویان با استادان حوزه، آقای طالقانی بوده است.

بیش تر شرکت کنندگان در جلسه تفسیر هفتگی مسجد هدایت، دانشجویان مسلمان بودند. این مسأله، سبب شد که بعدها وقتی حسینیه ارشاد تشکیل شد، دانشجویان با روحانیان مبارزی چون: استاد مطهری، آقای طالقانی، شهید مفتح، شهید بهشتی آشنا شوند و زمینه های هم فکری دانشجویان و روحانیان برای پایه ریزی انقلاب فراهم آید.(1)

ایشان تا آن جا به این وحدت باور داشت که مهم ترین وظیفه رهبری را ایجاد هم بستگی میان این دو قشر می دانست. به گفته دکتر صاحب الزمانی: «آیت اللّه طالقانی همواره از بی خبری عمیق میان دانشگاهیان و روحانیان شکوه می کرد. به عنوان نمونه، برای ایشان مهم بود که چرا دانشجویان دانشگاه تهران به مناسبت شهادت سه تن از دوستانشان در شانزده آذر 1332، هر سال اعتصاب و راه پیمایی می کنند، ولی از شهادت طلبه های مدرسه فیضیه قم در خرداد 1342 کم ترین آگاهی ندارند و کوچک ترین واکنشی از خود نشان نمی دهند. ایشان بر آن بود که مهم ترین وظیفه رهبری اسلامی ایران، ایجاد اتحاد و هم بستگی میان همه گروه ها به ویژه دانشگاهیان و عالمان حوزه

ص: 68

است».(1)

می کرد. در بسیاری از موارد که بحث مارکسیست ها مطرح می شد، ایشان می گفتند: «الان وقت این حرف ها نیست»، اصل برای ایشان [در] آن موقع این بود که دشمن اصلی؛ یعنی شاه را سرنگون کنیم و رژیمش را از صحنه سیاست طرد کنیم. آن وقت، مکتب اسلام، مکتبی است که از هر جهت کامل است و هیچ کس نمی تواند در مقابل [آن] قد علم کند».(1)

البته ارتباط ایشان با گروه های مبارز به هیچ وجه در جهت تأیید آن ها نبوده است. هدف اصلی ایشان، همکاری با آن ها در راستای براندازی رژیم طاغوت بوده است. آن بزرگوار در کنار این ارتباط نزدیک، هیچ گاه نتوانست در مسیر مبارزه، از انحراف ها چشم پوشی کند. هنگامی که در سال 1354 در زندان بود، فشارهای بسیاری از سوی گروهک های غیر اسلامی به ایشان وارد شد تا دیدگاه های مارکسیست ها را تایید کند، ولی ایشان با استواری تمام اعلام کرد: «یا ما باید از همه اعتقادات خودمان دست برداریم و مارکسیست شویم یا مارکسیست ها مسلمان شوند که جمع این دو محال است».(2)

شهید اسداللّه لاجوردی که مدتی با ایشان هم بند بوده، در این زمینه گفته است: «آیت اللّه طالقانی در زندان، هیچ گاه با کمونیست ها هم غذا نمی شد. البته آن ها از ما و ما از آن ها دعوت می کردیم و روابط نزدیکی داشتیم؛ یعنی روابط اجتماعی - سیاسی خاصی داشتیم، ولی آقای طالقانی از دست این ها بسیار ناراحت بود».(3)

منافقین و گروهک های دیگر، پیش از پیروزی انقلاب می کوشیدند که خود

ص: 70

را هوادار ایشان نشان دهند و از این حرکت مزورانه بهره برداری سیاسی کنند. در این زمینه، سعید شاهسوندی از اعضای مرکز مدیریت منافقین و مسئول رادیو منافق در مصاحبه ای آشکارا اعتراف می کند که: «تلاش در گام بعدی برای توطئه، نزدیک شدن به مرحوم آیت اللّه طالقانی و پنهان شدن در پشت وی و پدر خطاب کردن ایشان از روش هایی بود که سازمان، منافقانه در پیش گرفته بود و از جمله اهدافش نیز جذب تعدادی از نیروهای آزاد شده تحت تأثیر انقلاب بود».(1)

با این حال، آیت اللّه طالقانی کاملاً از اهداف این گروه ها آگاه بود و در زندان هیچ گاه مواضع آن ها را تأیید نمی کرد، بلکه مخالف آن ها بود. وقتی ایشان به انحراف ایدئولوژیک سازمان منافقین پی برد، به همراه عالمان دیگر اعلامیه ای از زندان صادر کردند که نشست و برخاست، زندگی کردن و همکاری با مارکسیست ها، کمونیست ها و هم فکرانشان را حرام دانستند. این در حالی بود که از سوی سران منافقین در زندان، در معرض شدیدترین اتهام ها قرار گرفته بود.

بشوند و با هم در مورد صلح، اقتصاد، وضع کشاورزی و اقتصادی و نظام سیاسی، نظر و رأی بدهند، اختصاص ندارد، بلکه از نظر قرآن و از نظر اسلام، هر خانه ای باید یک مرکز شورایی باشد. هر دهکده و هر گروهی باید در کارشان یک شورایی داشته باشند».(1)

هم چنین وی درباره اصل مشورت از نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امیرالمؤمنین علی علیه السلام به عنوان الگوی جاودان دین یاد می کند و می گوید:

«فرد فرد شما مسئولید به من بگویید که این جا اشتباه کردی؛ این جا سخن نابه جا بوده [است]. مسلمان های صدر اسلام مگر این طور نبودند؟ مگر علی نمی گوید دائماً به من تذکر بدهید. خیال نکنید شما پست ترید از تذکر دادن و من بالاترم از شنیدن تذکرات شما. [بر اساس] این مسئله است که در اسلام و قرآن مسأله شورا اهمیت داده شده است. در قرآن یک سوره به اسم «شوری» است. قرآن در امر خانوادگی و شیر دادن بچه می گوید «باید همراه با مشورت باشد»، چه رسد به اداره یک دهکده [یا] اداره یک روستا [یا ]اداره یک شهری با کشوری. پنج نفر؛ یعنی پنج عقل. پنج نور که با هم جمع شد، مسلماً شعاع و پرتوش بیشتر از یک نور است».(2)

باید دانست که تمام تأکید آقای طالقانی بر این اصل، تنها به این دلیل بود که مردم توانایی های خودشان را باور کنند و سرنوشت شان را خود به دست بگیرند. وی می گوید: « همیشه و در همه جا گفته ام، برای این که این مردمی که عقب زده شده اند؛ این مردمی که باور نمی کنند در زندگی عمومی خودشان صاحب نظر باشند، برای این که بفهمند سرنوشت دست خودشان است؛ باید

ص: 72

به آن ها بگوییم [تا ]شورا تشکیل شود».(1)

آن بزرگوار، شورا را عامل بروز استعدادهای پنهانی می داند که شایستگی و توانایی برجسته ای برای اداره امور خود دارند. وی می گوید: «[درگذشته، ]سرنوشت شما دست یک مأمور دولت بود. الان سرنوشت تان دست خودتان است. چه بسا مردمی که عقلشان، فکرشان، تدبیرشان و صداقتشان از این هایی که در رأس بعضی کارها هستند، خیلی بیشتر است، ولی شناخته نشده اند؛ به وسیله شورا شناخته خواهند شد».(2)

ایشان حتی در آخرین سخن رانی شان در بهشت زهرا، بر مسأله شورا تأکید می کند و می گوید: مسأله شورا از اساسی ترین مسایل اسلامی است. این یک اصل اسلامی است؛ یعنی همه مردم از خانه و زندگی و واحدها باید با هم در کارشان مشورت کنند. وقتی من با ده نفر از شما مشورت می کنم، ده دید پیدا می کنم. ده عقل به عقل خودم ضمیمه می کنم. بگذارید این مردم مسؤولیت پیدا کنند».(3)

آشنایی با نمایندگان کشورهای گوناگون اسلامی، با مسأله فلسطین و رنج های مردم آواره و ستم کشیده آن سامان و نیز سختی های اعراب در نبرد با صهیونیزم از نزدیک آشنا شد. ایشان پس از بازگشت بر تلاش های خود در جهت افشای صهیونیزم و عوامل آن ها در ایران و دفاع از حقوق مردم فلسطین، سرعت بخشید.(1) ایشان در این باره می گوید: «اولین سفری که به [همایش] فلسطین رفتم، از نزدیک به آوارگان فلسطینی می اندیشیدم. از کشورهای اسلامی و عربی به کنفرانس آمده بودند، ولی بعضی فقط حماسه می خواندند و تظاهر به طرفداری از این مظلومین و مسجد غصب شده داشتند».(2)

این سخنان، ناخشنودی آن بزرگوار را از کشورهای اسلامی در برخورد با مسأله فلسطین روشن می کند. باید دانست که ایشان با صهیونیزم و زورگویی های آن مخالف بود، ولی یهودیان را برادران توحیدی خویش می دانست. او همواره تأکید داشت که حساب برادران یهودی از حساب سران صهیونیزم جداست. وی در این زمینه می فرماید: «ما نباید گناه نازی ها را تکرار کنیم که با همه یهودیان دشمنی ورزیم. آن ها نیز برادران توحیدی ما هستند. ما با صهیونیزم به خاطر این که دعوی یهودیت می کند، مخالف نیستیم، بلکه ما با صهیونیسم مخالفیم؛ چون زور می گوید و ظلم می کند و موجب آوارگی برادران مستضعف فلسطینی ما شده است. ما می دانیم که بسیاری از برادران یهودی ما نیز با زورگویی های صهیونیسم مخالفند».(3)

ص: 74

آن بزرگوار، رژیم شاهنشاهی ایران را نیز پایگاه جاسوسی استعمار و صهیونیسم می دانست. وی در اعلامیه ای که در سال 1342 خطاب به سربازان و افسران صادر کرد، این گونه اظهار نظر می کند: «روابط هیأت حاکمه ایران با اسراییل، روابط عاشقانه است و ایران اکنون چنان که پایگاه دول استعماری متجاوز [یعنی] آمریکا، انگلیس و فرانسه است، پایگاه جاسوسی اسراییل [نیز] گشته است. مهم ترین رشته های اقتصادی و سیاسی مملکت به وسیله شرکت ها و عمال اسراییل در پُست وزارت خانه ها، نظامیان و سازمان های انتظامی به نام مذهب (بهاییون) [اداره می شود. ]این ها رشته خون اقتصادی مملکت ما را به وسیله بورس های زمینی و شرکت های قلابی و نمایندگی ها از طرف جهودهای آمریکایی می مکند».(1)

یکی از آشنایان ایشان می گوید: «در اولین ساعات شروع جنگ ژوئن، آقای طالقانی در یکی از اتاقک های زندان از رادیو جدا نمی شد. ایشان را چند بار دیدم که وقتی مارش نظامی هیجان انگیز از رادیو پخش می شد، گریه می کرد و برای سربازان مسلمان دعا می کرد که در جنگ با اسراییل پیروز شوند».(2)

هم چنین آن مرحوم، از روشن فکرنماهایی که از اسراییل دفاع کرده بودند، سخت ناراحت بود.(3) مبارزه آشکار ایشان با صهیونیسم با آغاز ماه مبارک رمضان سال 1349 شدت یافت. آن بزرگوار از انبوهی جمعیت در شب های احیا، بهترین بهره را برد و به افشاگری علیه رژیم غاصب اسراییل پرداخت.

ص: 75

سرانجام در روز عید فطر، این افشاگری ها را با جمع آوری فطریه های مردم و فرستادن آن برای مسلمانان مظلوم فلسطینی کامل کرد. با این کار، برای نخستین بار، مردم مسلمان ایران، امکان ابراز علاقه آشکار نسبت به ملت فلسطین را پیدا کردند.(1)

آن مرحوم، مسأله بیت المقدس را تنها مسأله ملت های مسلمان نمی دانست، بلکه می گفت: «مسأله بیت المقدس، مسأله ای نیست که تنها به مسلمین یا مسیحیان مربوط باشد. مسأله بیت المقدس مسأله آزادی دنیاست. مسأله همه ادیان الهی است. [باید ]همه مردم دنیا برای نجات بیت المقدس و نگهبانان آن که فلسطینی ها باشند، قیام کنند».(2)

ایشان باور داشت که با اتحاد تمام مسلمانان علیه اسراییل، به راحتی می توان رژیم صهیونیستی را نابود کرد. وی می فرمود: «این وظیفه فرد فرد مسلمان هاست. همان طوری که امام فرمود اگر هر کدام از مسلمان ها یک سطل آب ریخته بودند، سیلی می شد که صهیونیزم را از بین می برد».(3)

آیت اللّه طالقانی در جنگ میان مصر و سوریه و اسراییل معروف به جنگ رمضان که پیروزی مسلمانان نزدیک شده بود، بسیار شادمانی می کرد.(4) ایشان به اندازه ای به مسأله فلسطین حساس بود که لزوم آمادگی برای مبارزه نظامی با اسراییل را نیز مطرح می کرد. ایشان در خطبه های نماز جمعه روز قدس در تاریخ 26/5/1358 چنین می فرماید: «ملت های مسلمان باید خودشان راه بیفتند.

ص: 76

همه مجهز و آماده [باشند]. [باید] روزی همه حرکت کنیم به طرف بیت المقدس. ما هم باید آماده باشیم. دفاع از بیت المقدس دفاع از حریم خداست و بر همه واجب است. بر زن و مرد و کوچک و بزرگ ما واجب است. من پیشنهاد می کنم در مدارس ما، در روستاهای ما، در کارخانه های ما، در روزهای معینی، بچه ها، اطفال و جوان ها و زن های ما تمرین نظامی ببینند و [هم چنین] در تمام کشورهای اسلامی».(1)

البته در آن شرایط خفقان آور که رژیم پهلوی ایجاد کرده بود، طبیعی است که نخستین هدف، آزادی و درآمدن از زیر یوغ طاغوت باشد. هم چنین باید دانست که منظور ایشان از آزادی، آن آزادی نبوده است که به بی بند و باری بیانجامد.

مهندس مهدی بازرگان در این زمینه می گوید:

«آن آزادی که مرحوم نایینی و طالقانی [مطرح می کردند]، آزادی به معنی بی بند و باری که برخی ادعا می کنند، نیست. آزادی همان طور که در کلمه «لا اله الا اللّه » آمده است، به مفهوم نفی حاکمیت غیر خدا و غیر قانون است. طرفداری از آزادی از نظر طالقانی؛ یعنی نفی طاغوت. طاغوت کسی است که نسبت به حق و خدا و قانون سرکش است».(1)

ایشان در سال 1334 در مقدمه کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة مرحوم آیت اللّه نایینی می نویسد: «هر مسلک و طرح و مرام اجتماعی که خود سران را محدود نماید و جلو اراده آنان را بگیرد، قدمی به هدف پیامبران و اسلام نزدیک تر است». ایشان در اواخر عمرشان هم شبیه این جمله را به هیأت کوبایی می گوید. این ها نشان می دهد که وفاداری آیت اللّه طالقانی به آزادی، ریشه قرآنی دارد.(2)

کند و همواره یار و یاور امام عزیز باشد. ایشان با اشاره به این نکته که جمهوری اسلامی، جمهوریت آرای مردم در انتخاب مسئولان دولت اسلامی [است ]و حاکمیت تنها از آن خداوند خالق هستی است، می گوید: «من انتظار دارم که برادران و خواهرانم در این وظیفه مقدس ملی و اسلامی و میهن ساز، با همه ایمان خود شرکت کنند. من هم از هم اکنون اعلام می کنم رأی من جمهوری اسلامی است».

ایشان خواسته بیشتر مردم را «جمهوری اسلامی» می دانست و روی اسلامی بودن آن تأکید ویژه ای داشت و می فرمود: «ما جمهوریت اسلامی می خواهیم. قانون اساسی هم طبق جمهوریت و اسلام است. این خواسته اکثر مردمی است که انقلاب کردند و انقلاب را رهبری کردند. ما حقوق دیگران را نادیده نمی گیریم. در جمهوریت می توان بحث کرد که چه قدر حق مردم را تأمین کند، ولی اسلامی بودن آن را نمی توان تغییر داد».(1)

دکتر صاحب الزمانی، ایشان را به نوعی در نظریه جمهوری اسلامی پیش گام می داند و پس از ستایش از کتاب مرجعیت و روحانیت که کار گروهی از روحانیان بنام چون مرحوم طالقانی است، می گوید: «آیت اللّه طالقانی در این کتاب، مانند دیگر هم اندیشان خود از جمله شهید مطهری، خطوط مقدماتی چگونگی یک جمهوری اسلامی راستین را نشان داد».(2)

ص: 79

او هرگز خود بزرگ بین نبود. همیشه و در همه شرایط، زندگی با او امکان پذیر بود.(1)

ایشان آمد. آن بزرگوار به وی فرمود: برخیز و گزارش سفرت را به مردم بده. وقتی آقای بابایی از امام می گفت، آقای طالقانی نیز می گریست، ولی اندوه هجران، چهره اش را گرفته بود.(1)

پرخاش کرد، ولی به دلیل انبوهی نمازگزاران کوتاه آمد. گفتم: بله، یادم هست. ایشان گفت: حالا نماز را در کمال امنیت و آرامش می خوانیم. حالا این حکومت برای آخرت مردم و در عین حال رفاه و آسایش آن ها کار می کند. حواست جمع باشد اگر بیش تر از هزینه زندگی ات حقوق برداری، مسئولیت شرعی دارد.(1)

می کند و در پی او بسیاری از حاضران نیز از مسجد خارج می شوند.(1)

نباید نشست.(1)

دوستان برای این که کمی از ناراحتی روحی ایشان بکاهند، رفتند و منزلشان را تغییر دادند و خانه ای وسیع برای خانواده ایشان فراهم کردند. وقتی خبر به آقای طالقانی رسید، از ناراحتی بر آشفت که چرا چنین کرده اید. خانه من سه اتاق داشت، حالا دوازده اتاق داشته باشد. پس از آزادی از زندان به من گفت: بیا این کارها را خودت سامان بده؛ من دیگر نمی توانم با این خانواده زندگی کنم. پرسیدم: چرا؟ گفت: یکی کولر می خواهد، یکی بادبزن می خواهد. آن یکی اجاق می خواهد. ما با 500 تومان زندگی می کردیم. حالا با 1500 تومان هم نمی توانیم. من مال چه کسی را برای این جور کارها بدهم؟ برو آن را بفروش.(1)

برخوردی داشته و به او توهین کرده و حتی به گوش او سیلی زده است. نزد او رفته و درگیر می شود و یک سیلی هم به گوش آن متهم می زند و بعدها او را اعدام می کنند، ولی وقتی ماجرا را برای آقا بازگو می کنند، آقا آن دوست شان را صدا می کند و می گوید: فلانی می دانی من چه قدر به تو علاقه مند هستم؟ می گوید: بلی. آقای طالقانی می گوید: با تمام علاقه ای که به تو دارم، از تو خواهش می کنم از فردا به این دفتر پا نگذار. چرا به گوش آن مرد سیلی زده ای؟ او هر کاری کرده باشد، در دادگاه محاکمه می شود و هر چه تصمیم بگیرند، اجرا می گردد. او پیش ما اسیر بود و تو حق نداشتی به او سیلی بزنی.(1)

3. چند ماه پیش از پیروزی انقلاب که مبارزه به اوج خود رسیده بود، گروه های مبارز می کوشیدند تا خودشان را به آن بزرگوار نزدیک کنند، ولی کشش همکاری با ایشان را نداشتند. برای نمونه، روزی آن مرحوم اعلامیه ای را برای چاپ به چند تن از اعضای نهضت آزادی می دهد. آن ها وقتی می بینند که اعلامیه خیلی تند است، آن را تعدیل می کنند، ولی این رفتار آنان با ناراحتی و اعتراض شدید ایشان مواجه می شود. سپس ایشان به آنان می گوید: دست از این کارها بردارید. مردم خیلی جلوتر از شما هستند.(1)

4. آن بزرگوار با مهندس بازرگان، دوستی دیرینه ای داشت، ولی با نخست وزیری ایشان موافق نبود. خود ایشان می گوید: [در ]مسأله تعیین مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیری، من این مسأله را تأکید کردم، ولی به نظر من [آقای ]بازرگان به درد این کار نمی خورد. ایشان آدم خیلی خوبی است، ولی مرد قاطع و مدیریتی برای پیشبرد امور انقلاب نیست. به نظر من ایشان می تواند به عنوان وزیر انتخاب شود، ولی نه برای نخست وزیری.(2)

که همه جمعیتی که دور آقای طالقانی ایستاده بودند، قاه قاه به دادستان خندیدند.(1)

هم چنین نقل کرده اند که شاه پس از این که ایشان از دنیا رفت، مصاحبه ای کرده و گفته بود: من چند بار پیشنهاد کردم که ایشان را از بین ببرید، ولی سازمان سیا گفته بود: حالا صلاح نیست؛ چون اگر این کار را بکنیم، انقلاب جلو می افتد.(2)

ص: 91

ص: 93

مرکب گل زان سپس شد بی سوار

منبر و محراب رنگ غم گرفت

هم زمین و آسمان ماتم گرفت

لرزه بر اندام امت درفتاد

عشق، دستار جنون بر سر نهاد

آن خطیب نکته دان رفت از میان

در رثای او چه باید گفت هان؟

حسرتا، دردا، دریغا، رفت او

از حدیث هجر او، ای دل بگو

آن که رهبر گفت با من یاور است

خطبه او هم چو تیغ اشتر است

آن که رهبر گفت هم کیش من است

هم دل و هم سنگر و خویش من است

هم چون بوذر، دوست دار حیدر(ع) است

او که یار و نایب پیغمبر صلی الله علیه و آله است

آری، آری، رفت آن گُرد دلیر

آن امام جمعه، آن شمس منیر

رفت از این کهنه دیر آن پیر عشق

با ندای حق و با تکبیر عشق

رفت و ما در آتش هجرش هنوز

در لهیب عشق او، ای دل بسوز!

ص: 95

روح او شاد و رهش جاوید باد

نام او در دفتر خورشید باد

رضا اسماعیلی

گفت شرمنده احسان شما گشتم من

آن که خلقی همه شرمنده احسانش بود

آن چه طاغوت زمان را به تزلزل انداخت

آیة الکرسی نستوهی ایمانش بود

آن چه در خانه اهریمن آتش افکند

اخگری بود که در «پرتو قرآن»ش بود

شهسواران زمان، پیش رخش مات شدند

گوی تاریخ قضا خورده چوگانش بود

تن رها کرد که از پیرهن آسوده شود

درد دین بود اگر دردی در جانش بود

آن که چون نام، همه عاقبتش محمودست

من چه گویم که همه خلق ثناخوانش بود

بهاءالدین خرمشاهی

ای در نهیب واقعه، آرامش نماز

امید قلب های پر از عشق خستگان

پیوند انتظار و نیاز گسستگان

اکنون که می تپد دل پر اضطراب ما

موج خروش و خشم بود انقلاب ما

این موج پر خروش زمان را به راه دار

با مهر خویش، وحدت ما را نگاه دار

محمّد علی گویا

بغض زمان گرفت و زمین بی صدا گریست

نامت به روی صخره خورشیدها نوشت

دست ستاره ای که سحر در فضا گریست

وقت وداع ز پیش تو چشمانِ سنگ هم

با چشم کور و خاک به احوال ما گریست

نصراللّه مردانی (ناصر)

قدمش از برای خدمت خلق

سخنش دل پذیر و شیوا بود

پدر و رهبر و مجاهد و راد

مظهر علم و دین و تقوا بود

شد جهان سوگوار در غم او

چون که پیوند او به دل ها بود

قدسیه مدنی

صدای عالم اسلام شد به ناله بلند

هزار حیف که از دست، طالقانی رفت

صهبا

را گرد گرفته و نگاه های ناباورانه را تکرار پرسشی گنگ. کدامین کلام آیا بر این همه سؤال توان پاسخ داشت؟ آن روز آفتاب تردید داشت بالا بیاید؛ چرا که او هنوز خواب بود و آفتاب این را باور نداشت که زودتر از او بیدار شده باشد، تا آن روز. آفتاب را بگو از این پس، در فکر نشانه دیگری برای بیداری باشد.

آن روز به خیابان زدیم. مردم آرام از موج سکوت می گذشتند. ما هم چنان می رفتیم تا ناگهان به انبوه مردم رسیدیم؛ انبوه اندوه زدگان.

قیامت بود. خدایا چه می گفتند: «عزا عزاست امروز». باور کردم که فاجعه ای اتفاق افتاده [است]. خدایا! مردان چه غریب می گریند.

پهنه پهنه، گونه بود که به اشک می نشست و پرده پرده، شیشه دل بود که می شکست. دل بود و دیده بود و اشک بود و آستین - همه خونین - و آن روز، گوش فلک کر می شد، اگر شکست دل عشاق صدایی می داشت و آن روز لشکر دشمن از هیبت رژه اسلام یک سره به هزیمت می رفت، اگر پای اشک بر گونه صدایی داشت.(1)

قیصر امین پور (با گزینش)

شب به نیمه می نشست و طلعت صبح، شکافنده سکوت شام بود که صلابت رفتن مان شکست. قلب راهبان پیر از حرکت ایستاد. سپیده دمان آن روز شهریور، نفس در سینه خروشان انبوه ایران حبس بود. رزم آوران این جهاد، صبح دم با چشم خون بار و چهره ای سراسر ناباور به کوچه دویدند و

ص: 102

همراه فجر با آوای بلند بیدارترین بغض خواب آلودشان شکست و هیجان بار در گوش تقدیر فریاد زدند: «عزاعزاست امروز، روز عزاست امروز، طالقانی مجاهد، پیش خداست امروز».

بر لبان شهر یکپارچه زمزمه ای از حیات رجعت بود. تلألؤ خون شهیدان انقلاب در آن صبح درخشان تر بود. این بار حرکت از محله ای معین و با دعوتی خاص نبود. همه از همه جا به خیابان ریخته بودند؛ چه زاغه نشین و چه شمال شهری. چه بار بر گود و چه کار دار سفارت به یک سو راه افتادند. همه با هم بودند. با هم بودنشان زن و مرد نمی شناخت؛ که همه اهل یک خانه بودند. در آن هوا، ماندن و زیستن شرمگین بود. رود خروشان آدم می آمد و مردم بر سر و سینه می کوبیدند و بر بودنشان، حسرت می خورند. این بار مرگ به سراغ مردی از سلاله راستین حسینی آمده بود و پیشاهنگی را با خود می برد که جهان اسلام در سوگش گریست. او از آغاز شالوده ریزی حرکت اسلامی، علیه خرافات شوریده بود؛ عقاید انقلابی را در روحیه جوانان بیدار کرده و آن ها را از غم به عشق خوانده بود. او رفت و ملت را تنها گذاشت، ولی ملّت همیشه و هر صبح و شام مرثیه خوان اوست.(1)

ص: 103

ص: 105

مرحوم طالقانی برخلاف بسیاری از یاران امام راحل هیچ گاه موفق به شرکت در درس حضرت امام نشد و حق استادی و شاگردی در میان نبود. از سوی دیگر، مرحوم طالقانی خود از پیش گامان و رهبران مبارزه با رژیم طاغوت بود و سختی های فراوانی در این راه دیده بود. با این حال، او خود را پیرو و مرید امام راحل می دید و سرپیچی از فرمان ایشان را جایز نمی دانست.

3. دیگر ویژگی های برجسته این پیر مقاومت، مردمی بودن او است. او مردم را ولی نعمت خود و صاحبان اصلی انقلاب می دانست، وی جدایی از مردم یا فاصله گرفتن از آنان را به صلاح نمی دانست و رخ دادن چنین حادثه ای را آغاز افول انقلاب و ظهور استبداد می دانست. از این رو، دفاع ایشان از تشکیل شوراها را باید در چارچوب همین نظریه آینده نگرانه آن بزرگوار دانست.

4. مرحوم آیت اللّه طالقانی افزون بر این ویژگی ها، ویژگی های دیگری نیز دارد که از آن جمله می توان به: شجاعت در مقابل نیروهای طاغوت، زهدورزی پرهیز از تجمل گرایی، بردباری در سختی ها، شیوایی و بلاغت در سخن، مدارا و نرمی با دوستان و... اشاره کرد.

5. با توجه به گسترش شبکه های گوناگون در صدا و سیما شایسته است این رسانه ملّی در برنامه های خود، زندگانی بزرگان و اندیشمندان کشور را بازتاب دهد تا نسل نو با میراث گران قدر میهن خود آشنا شوند و فداکاری های بزرگان این مرز و بوم به دست فراموشی سپرده نشود.

آیت اللّه طالقانی وجود دارد، بر اساس زندگی ایشان می توان سریال یا نمایش رادیو و تلویزیونی تهیه کرد.

2. با توجه به این که مرحوم طالقانی از چهره های مردمی انقلاب به شمارمی رود، پخش گوشه هایی از سخنرانی و گفت وگوهای وی که نشان دهنده افکار و اندیشه های ایشان است، می تواند بر آگاهی دوستداران نظام بیافزاید.

3. گفت وگو با هم رزمان، دوستان و خانواده ایشان و بیان خاطره هایی از زندگی آن مرحوم همراه با بازسازی بعضی از صحنه ها، چه در زندان یا بیرون از آن، یادآور سختی ها و رنج هایی است که مردان انقلاب به خود دیدند و نمایشگر این امر است که این نظام به آسانی به دست نیامده است. پس باید در حفظ آن کوشا بود.

4. در ایام رحلت آیت اللّه طالقانی، افکار و سخنان ناب ایشان را، می توان به صورت زیرنویس در تلویزیون پخش کرد.

5. امام خمینی رحمه الله در پیام تسلیت به مناسبت درگذشت آیت اللّه طالقانی، با چه تعبیری از ایشان یاد کرده است؟ مالک اشتر و ابوذر زمان

6. اولین رئیس شورای انقلاب چه کسی بود؟ آیت اللّه طالقانی

7. آیت اللّه طالقانی در چه تاریخی از دنیا رفت؟ 19 شهریور 1358

8. کتاب پرتویی از قرآن در چه زمینه ای و از کیست؟ در زمینه تفسیر قرآن و از آقای طالقانی

9. آرامگاه آیت اللّه طالقانی در کجاست؟ تهران - بهشت زهرا.

7. اندیشه های آیت اللّه طالقانی؛ سید محمود طالقانی

8. سخنرانی های آقایان مهندس بازرگان، فلسفی، طالقانی در آیینه گفتار و کردار؛ انجمن اسلامی دانشجویان

9. دو خطابه ارزنده از شخصیت رزمنده آیت اللّه طالقانی؛ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی

10. آیینه دانشوران؛ علی رضا ریحان اللّه یزدی

11. پیکار با منکر در سیره ابرار؛ حسن ابراهیم زاده

12. نهضت امام خمینی رحمه الله ؛ حمید روحانی.

ص: 111

تهران، 1376.

12. محمدی، علی. آیت اللّه طالقانی (ابوذر امام)، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1373.

13. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. بازوی توانای اسلام، ج 1، تهران، 1381.

14. مصدق از دیدگاه طالقانی، شرکت قلم، تهران، 1378.

15. نهضت آزادی ایران. طالقانی در آیینه گفتار و کردار، تهران، 1362.

16. یادداشت های روزانه مهندس بازرگان، انتشارات قلم، تهران، 1376.

17. مجله ها: (پیام هاجر، ایران فردا، کیهان فرهنگی، اعتصام، حوزه، سروش).

18. روزنامه ها: (کیهان، اطلاعات، سلام، جمهوری اسلامی).

ص: 113